Zadania publikacji naukowej?
Podstawowym zadaniem publikacji naukowej jest rozpowszechnienie nowych, niepublikowani wcześniej wyników badań naukowych (publikacje oryginalne), co w konsekwencji przyczynia się do poszerzenia istniejącego stanu wiedzy i umożliwia rozwój danej dziedziny nauki, w opinii wielu badaczy, dopiero opublikowanie uzyskanych wyników i podzielenie się własnymi (lądami ze społecznością naukową, stanowi ukoronowanie naszego faktycznego wkładu do nauki, także dlatego, iż jest uważane za najlepsze kryterium pierwszeństwa odkrycia naukowe. Należy pamiętać także, że fakt, iż publikacje naukowe podlegają recenzji przez innych naukowców, stanowi swego rodzaju mechanizm weryfikacji wyników przed opublikowaniem.
Z czego wynikają niekorzystne opinie o modelu recenzowania publikacji naukowych w systemie peer review?
- Z uwagi na swoją niepraktyczność, system podwójnego „zaślepienia” (nazwisk recenzentów przed autorami oraz nazwisk autorów przed recenzentami) jest bardzo rzadko stosowany. Dlatego też, powszechnie sądzi się, że ocena publikacji dokonywana jest bardziej w oparciu o reputację i dorobek autorów, niż w oparciu o jakość samej publikacji.
Nawet znakomita praca autorstwa młodego, mało znanego badacza może być odrzucona, podczas gdy gorsza, mniej kontrowersyjna praca badacza z bardziej znaczącym dorobkiem może skutecznie „przebrnąć” przez proces recenzencki.
- Proces recenzji, zwłaszcza w czasopismach bardzo prestiżowych, jest bardzo długotrwały i przez to drogi. Prace mogą być „trzymane” w redakcji przez wiele miesięcy, i jeśli recenzent zasugeruje wykonanie dodatkowych czaso- i pracochłonnych eksperymentów, decyzja redakcyjna może zostać wstrzymana na bardzo długi okres czasu.
- Odpowiedzialność za przyjęcie bądź odrzucenie pracy spoczywa niemal całkowicie w rękach redaktora, ale w większości przypadków nie stwarza to zagrożeń i proces recenzencki przebiega bez zarzutu. Jednak wielu badaczy podnosi kwestię nadużywania „władzy” redaktora, który jako nie-ekspert podejmuje często arbitralne decyzje odrzucenia pracy, zanim jeszcze ujrzą pracę recenzenci.
- Panuje przekonanie, że decyzje o przyjęciu lub odrzuceniu pracy podejmowane są często w zależności od kraju pochodzenia publikacji, np. czasopisma amerykańskie częściej odrzucają prace spoza USA, niezależnie od ich jakości.
- W oczywisty sposób recenzentom trudno jest wyśledzić potencjalne przypadki konfliktu interesów, np. dotyczących źródeł finansowania badań, udziałów badaczy w spółkach sponsorujących badania, itp.; mogą oni jedynie wypowiedzieć się na temat jakości metodologicznej pracy, jej nowatorstwa, praktycznych implikacji wyników pracy itd.
- Podczas, gdy proces recenzencki umożliwia wyłowienie podstawowych braków i błędów w pracy, recenzenci nie są w stanie wykryć finezyjnych przejawów sfałszowania danych bez powtórzenia eksperymentu i próby odtworzenia wyników pracy (co prawie nigdy nie jest oczywiście możliwe w praktyce).
- Jakość i kompetentność recenzji nie podlega w żadnej mierze ocenie i zależy wyłącznie od przyjętych standardów w poszczególnych czasopismach naukowych. Nawet z ewidentnie bezzasadnymi zarzutami recenzentów często nie można dyskutować, jeśli redakcja nie umożliwi poprawienia pracy i odpowiedzi na zarzuty recenzentów.
Zawierające błędy metodologiczne, błędy w analizie czy interpretacji wyników, wreszcie źle napisane, będą w dużej mierze eliminowane w procesie recenzji. Oczywiście, jak na to wskazuje praktyka, proces recenzji nie jest w stanie wyeliminować wszystkich „wadliwych” publikacji. Takie publikacje, nawet jeżeli nie zostały odrzucone przez redakcje i zostały opublikowane, mogą być następnie poddane krytycznej dyskusji przez środowisko naukowe, a wyniki w nich zaprezentowane mogą być zweryfikowane przez inne zespoły i ośrodki badawcze[1]. Można zatem stwierdzić, że weryfikacja wyników poprzez ich publikację w periodykach naukowych ma charakter dwuetapowy.
Należy wspomnieć o jeszcze jednej roli publikacji naukowych – ich znaczenia w ocenie dorobku naukowego i aktywności naukowej. Obecnie dominuje wieloparametrowy system oceny dorobku i aktywności naukowej poszczególnych pracowników naukowych i ośrodków badawczych. Wśród wielu ocenianych parametrów można wymienić udział w projektach badawczych finansowanych źródeł ministerialnych, Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej, Programów Ramowych ii Europejskiej itp. (szczególnie kierowanie projektem), członkostwo w towarzystwach naukowych, liczbę wypromowanych doktorów, liczbę doniesień zjazdowych. Najważniejszym ocenianym parametrem pozostaje jednak liczba i jakość publikacji naukowych. Największe znaczenie przy nie dorobku mają publikacje oryginalne, co nie może dziwić, biorąc pod uwagę, że stanowią : wyznacznik nie tylko umiejętności przygotowania poprawnej publikacji przez autora, ale że wskazują na umiejętność planowania i określają poziom naukowy prowadzonych badań, publikacje przeglądowe i książki naukowe są również istotnym elementem dorobku naukowego, ć z wyżej opisanych względów przywiązuje się do nich mniejszą wagę niż do publikacji finalnych. Komunikaty zjazdowe w dorobku naukowym odgrywają rolę marginalną, mimo że zwyczajowo w wielu zestawieniach umieszcza się wykaz prac zaprezentowanych na zjazdach, należy podkreślić, że publikacje kazuistyczne czy listy do redakcji, mimo że można uznać je za szczególne formy publikacji oryginalnych, w większości wykazów dorobku naukowego nie traktowane na równi z klasycznymi publikacjami oryginalnymi.
[1] Inni badacze mogą się odnieść w formie krytyki do już opublikowanych danych, wysyłając swoje komentarze i uwagi do redakcji oraz publikując je np. w dziale Listy do redakcji (ang. letters to editor)