Czym jest i czemu służy publikacja naukowa?
Publikację naukową można najkrócej zdefiniować jako opublikowany raport zawierający wyniki badań lub opublikowany opis istniejącego stanu wiedzy. Trzeba zaznaczyć jednak, że publikacja naukowa jest pisana w charakterystyczny sposób i musi spełniać jednocześnie kilka istotnych kryteriów.
Po pierwsze, powinna ona prezentować:
(1) nowe, oryginalne wyniki badań naukowych lub
(2) bezpośrednio opierać się i bazować na wynikach badań, które zostały wcześniej opublikowane. Taka dwoistość powyższego kryterium skutkuje automatycznie podziałem publikacji naukowych na dwie grupy.
Publikacje spełniające wymóg (1) powyższego kryterium określa się mianem primary publications, czyli w dowolnym tłumaczeniu – publikacji źródłowych. Będą one obejmowały publikacje oryginalne, prace dyplomowe, publikacje kazuistyczne, niektóre typy listów do redakcji, można też do nich zaliczyć doniesienia i komunikaty zjazdowe, których streszczenia są publikowane w materiałach konferencyjnych czy w suplementach czasopism naukowych, pamiętając jednakże, że nie są one traktowane jako pełnowartościowe publikacje. Podstawową rolą publikacji źródłowych jest rozpowszechnianie nowych, niepublikowanych dotąd wyników prac badawczych. Publikacje źródłowe mają na ogół charakterystyczną strukturę określaną jako struktura IMRAD (zob. niżej).
Z kolei publikacje naukowe spełniające wymóg (2) definiuje się jako publikacje wtórne. Do grupy tej należą publikacje przeglądowe (czasami nazywane w polskim piśmiennictwie poglądowymi), książki naukowe czy rozdziały w książkach naukowych. Rola publikacji tego typu polega głównie na syntezie, porządkowaniu i opisywaniu istniejącego stanu wiedzy na podstawie dostępnego piśmiennictwa; struktura tych publikacji odbiega od struktury spotykanej w publikacjach źródłowych (brak układu IMRAD).
Drugim ważnym warunkiem, jaki musi być spełniony, aby publikację można było zaliczyć do publikacji naukowych, jest kryterium recenzji. Przyjmuje się, że wszystkie publikacje naukowe przed ich przyjęciem do druku podlegają recenzji. Powszechnie stosowanym systemem recenzji w nauce jest tzw. system peer review, który jest podstawowym narzędziem oceny publikacji naukowej w czasopismach naukowych, gdzie stanowi on kluczowy element systemu akceptowania i wyboru publikacji do druku.
Angielski termin peer review, stosowany w krajach anglosaskich, ma nieco inne znaczenie niż termin recenzja naukowa. W systemie tym publikacje są recenzowane przez innych naukowców o uznanym dorobku naukowym, mających szczegółową wiedzę z danego działu nauki i pracujących naukowo w dziedzinie czy specjalności, której dotyczy recenzowany artykuł. Recenzenci są anonimowi dla autora (autorów) publikacji i wykonują recenzje bez wynagrodzenia. Niektóre redakcje czasopism mogą prosić autorów o zasugerowanie kilku potencjalnych recenzentów publikacji, ostateczny wybór recenzentów jest jednak zawsze w gestii redakcji. System peer review opiera się na anonimowości i niezależności recenzentów, co ma zachęcić do nieskrępowanej krytyki i ograniczać kumoterstwo.
Recenzja w systemie peer review profesjonalna ocena przez innego, w założeniu równorzędnego badacza (specjalistę, eksperta) danej dyscypliny naukowej, jakiejś pracy naukowej pod kątem jej prawidłowości, ważności i oryginalności. System peer review pozwala wydawcom na weryfikację materiałów złożonych zez badaczy do publikacji na podstawie wewnętrznych opinii wystawianych przez innych badaczy. Należy tutaj nadmienić, że model recenzowania publikacji w systemie peer review ma także swoich przeciwników, gdyż z oczywistych względów nie jest to model doskonały niemniej jednak recenzowanie w systemie peer review jest powszechnie obowiązujące dla tytułów w czasopismach i w pewnej uproszczonej formie także w przypadku recenzji streszczeń komunikatów i doniesień zjazdowych W przypadku recenzji książek, a zwłaszcza recenzji prac dyplomowych, recenzenci muszą spełnić określone kryteria formalne (np. posiadać określony tytuł naukowy), nie są anonimowi dla autora publikacji i z reguły są wybierani przez autorów książki lub – w przypadku prac dyplomowych, przez promotora. W tym ostatnim przypadku: recenzenci otrzymują niekiedy wynagrodzenie za wykonanie recenzji.
Trzecim kryterium, które wyróżnia publikacje naukowe, jest kryterium jawności i powszechnej dostępności takich publikacji dla potencjalnych czytelników. Z definicji, publikacje naukowe są one – pisane są po to, aby rozpowszechniać wyniki i umożliwić innym badaczom skorzystanie tych wyników, ich odtworzenie, czy wreszcie krytyczną dyskusję wyników. Należy więc rozważyć, że wszelkie raporty badawcze sporządzane np. w celach komercjalizacji wyników dań, o ile nie będą jawne, nie mogą być traktowane jako pełnowartościowe publikacje naukowe.